(साभारः कान्तिपुर आइतबार १४ साउन २०६३ जुलाई ३०, २००६)
धेरै दिनदेखिको अकुसमुकुसलाई आज यस लेखको मार्फत व्यक्त गर्न लागिरहेका छौं । हामीजस्तै छोरीका आमा–बुबालाई पनि यस्तो समस्या भोग्नुपरेको होला ? गाउँले समाजमा मात्र होइन्, पढेलेखेका शिक्षित पनि यो बुझदैनन् । महिला मीत्रबीच मात्र नभएर पुरुष साथीले पनि प्याच्च भनिहाल्दछन् ‘ ए, छोरी मात्र ? छोरा छैनन् ?’
छोरा– छोरीको प्रसङ्ग चल्दा हामीलाई पहिलेपहिले लाग्थ्यो यो प्रसङ्गै नचलेको बेस । कसैले ‘कति छोराछोरी छन्’ भनि नसोधे हुन्थ्यो । सोधेपछि जवाफ दिनै पर्ने ? हामी टार्ने उद्धेश्यले ‘तीन’ भन्थ्यौंं । लगत्तै अर्को प्रश्न तेर्सिन्थ्यो ‘छोरा, छोरा ।‘ मानिसको प्राथमिकता छोरामै हुन्थो । ’छोरी, छोरी‘ । अनि एउटा लामो विश्मय ए . . . पछि सुरु हुन्थ्यो लामो अर्ति, उपदेश, जुन हामी सुन्न चाहन्नथ्यौं, न सुनेर प्रतिकार गर्नु उचित ठान्थ्यौंंं ।
हामीलाई त्यतिबेला दुखः लाग्थ्यो जब महिला स्वयंले छोरीमात्र भएकोमा हामीप्रति सहानुभूति पोख्थे । अरू त अरू, साथीहरू जसले आफ्ना माता पितालाई नोकर सरह राखेका छन् उनीहरूको पनि एउटा उपदेश हुन्थ्यो ‘एउटा छोरा त नभई हुन्न ।’ जस्तो ‘आफ्नो छोराले उनीहरूलाई श्रवणकुमारले झैं पाल्छ भन्ने विश्वासमा उनीहरू ‘ढुक्क छन् ।’ हामीले धेरै साथीभाइ देखेका छौं, जसले छोरा पाउन आफूले धान्नै नसक्ने बच्चा पाएका छन् । कत्तिले त अर्को विहा गरेका छन् । अनपढ गाउँले पुरुषमात्र होइन, बुद्धिजीविलाई पनि छोरो चाहिने ? यसरी पाएको छोराको चर्तिकला, बाउ– आमाका सत्तोसराप र बिचल्ली देखेर हामी अघाइसकेको छौं ।
हाम्री माहिली छोरी बुबाको अनुहार परेकी छे । झलक्क देख्दा केटाजस्तो । हाम्रो बुबा उसलाई ’छोरा, छोरा ‘ भन्नुहुन्थ्यो मायाले । विदेशमा लगेर अपरेसन गरी छोरा बनाउने कुरा गर्नुहुन्थ्यो जिस्केर । उसमा छोरा नै हुँ । छोरा बन्नुपर्दछ भन्ने जागेको हुनुपर्दछ त्यसै बखत ।
ऊ सानै छँदा म (बुबा) लामै समयका लागि अध्ययन गर्न विदेश गएको थिएँ । फर्की आउँदा माहिली छोरी हाफपेन्ट र टिसर्ट लगाउने तथा केटाको जस्तै कपाल पालेर स्कुल जाने भइसकेकी थिई । प्रायः म (बुबा) घर वरपर घुम्दा वा बजार तिर जाँदा माहिलीलाई लिएर जान्थें, जेठी र कान्छी आमासंगै बढी रमाउँथे ।
हाम्रा केटाकेटी बारे थाहा नहुने साथीले ‘छोरा हो ?’ भनि सोद्दा ‘हो’ भनिदिन्थें । त्यतिबेला हाम्री छोरी मेरो अनुहारतिर पुलुक्क हेर्थी । मैले झूठो बोलेकोमा उसलाई आश्चर्य लाग्दो होला । म उनीहरूलाई जहिले पनि साँचो बोल्नुपर्छ भनी शिक्षा दिन्थे । हुन सक्छ ऊ छोरी भएकोमा हीनताबोध गर्दी हो र आफूलाई धिक्कार्दी हो ।
हाम्रा तीन छोरी मध्ये जेठी र कान्छी, छोरीजस्ता अनि माहिली छोराको अनुहार परेकी छ । मानिस झुक्किएर ‘दुई छोरी, एक छोरा ?’ भन्थे । हामी पनि ‘हो’ भनी दिन्थ्यौंं ।
छोरी सानै छँदासम्म ठीकै थियो । सात कक्षामा पढुनजेलसम्म केटा जस्तै कपडा लगाउने, केटा सरह हिंड्न खोज्थी । स्कुलमा ऊ ब्वाइज ड्रेस नै लगाउँथी । दसैंको बेला वा अन्य अवसरमा कुनै कपडा किन्नु पर्दा पेन्ट चाहिने । निक्कैपटक हामीले फ्रक किनी दियौं ती सब खेर गए । स्कुलमा उसका केटासाथी बढी थिए अनि ऊ केटासँगै फुटबल तथा अन्य खेल खेल्थी ।
एकपटक उसले आमासँग भनेकी थिई मलाई मिसले भन्नुभएको ‘कस्तो केटीको जस्तो नाम राखेको (ऋजुता) ? केटा मान्छेको त ऋजुत हुन्छ । ऋजुत लेख ऋजुत ।‘ उसले आफू छोरी भएको शिक्षकलाई बताउन सकेकी थिइन । कतिपटक उसलाई केटीहरूसँग बसेको देखेर नयाँ मिसले सिट बदल्न भनेको गुनासो ऊ गथी । यी सब कुराले उसको मानसिकतामा दुविधा उत्पन्न भएको छनक पाइन्थ्यो ।
ऊ ठूली भएपछि निक्कै समस्या पो पर्ने हो की ? अब हामीलाई उसकोे भविष्यप्रतिको चिन्ताले सताउन थाल्यो । हामीले उनीहरूलाई स्थितिबोध गराउन ‘छोरी, छोरी’ भनी बोलाउन सुरु गरेथ्यौंं । ‘म छोरी नै हँु’ भन्ने अनुभूति गराउनु हाम्रो उद्देश्यय थियो ।
हामीलाई एकातिर छोरीहरू मात्र भएकोमा लामो सफाई दिनुपर्ने, अर्कोतिर छोरीको मनोविज्ञानमा असर पर्ने पीर ? हामीले छोरीहरूलाई सम्झाउन सुरु ग¥योः
छोरी र छोरामा प्राकतिक विभेदमात्र हो। छोरी पनि छोरा छोरा सरह हुन् । छोराभन्दा छोरी बढी सशक्त र सिर्जनशील हुन्छन् । वंश वृद्धिका लागि मानिसले शुक्रकीट र स्वास्नी मानिसले डिम्ब उत्पादन गदछन् । सन्तानोत्पत्तिका लागि यही शुक्रकीट र डिम्ब संयोजन हुनु आवश्यक हुन्छ । गभाधानको बेला शुक्रकीट र डिम्बमा भएको एक्स र वाई क्रोमोजोम मिलेर लिङ्ग निर्धारण भई छोरा वा छोरी बन्छन् । सन्तान उत्पादनका लागि स्त्री –परुष दुवै नभई यो मानव जातिको वंश चल्न सक्दैन ।
सामाजिक व्यवहारका लागि मात्र स्त्री र पुरुष विवाह बन्धनमा बाँधिएका हुन् । वंश वृद्धि तथा सन्तान प्राप्तिका लागि लोग्ने मानिसको ठूलो सङ्ख्या आवश्यकता छैन । पृथ्वीमा केही लोग्ने मानिस र अरू सबै स्वास्नी मानिस भए पनि सृष्टि क्रम चलिरहन सक्छ । अनावश्यक रूपमा अशक्त भालेलाई हटाएर योग्य, शक्तिशाली तथा सर्वगुण सम्पन्न भाले राख्ने र योग्य सन्तान जन्माउने प्रविधि पाल्तु पशुमा निकै लोकप्रिय छ जसलाई हामी कृत्रिम गर्भाधान पद्दति भन्दछौं । प्राकृतिक रूपमा अन्य जीवमा पनि अनावश्यक भाले विनाश गर्ने प्रणाली पाइन्छ । जस्तै माहुरीले पनि बढी तथा अनावश्यक भालेलाई भोकै राखेर नाशी (मारी) दिन्छन् । कथं कदाचित सृष्टिको क्रममा सबै लोग्ने मानिसको संहार भएर केही छोरा मात्र बाँचेमा पनि यो मानव वंश चलिरहन सक्छ तर स्वास्नी मानिस मासिएमा मानव जाति लोप भएर जान्छ । विकासको सुरुमा मातृसत्तात्मक समाज थियो, स्वास्नी मानिसको सर्पोपरि स्थान थियो तर समयको क्रममा स्त्री जातिको स्थान अहिले तल झारिएको छ त्यो उच्च स्थान फेरि पाउन तिमीहरूले प्रयास गर्नुपर्ने हुन्छ ।
छोरा छोरीका कुरामा महिलाले अझ बढी समस्या भोग्नुपर्छ । यस्तो वचन स्वास्नी मानिसले बण्ी सुन्नुपर्छ । छोरा जन्माउन नसकेकोमा सबै दोष त श्रीमतीको मात्र हो ? जीव विज्ञानको ज्ञान हुने मानिसले पनि दोष श्रीमतीकै दैख्छन् ।
प्रायः हामीबीच छोराछोरी सम्बन्धी अथवा साथीले गरेको चर्चा परिचर्चासम्बन्धी छलफल हुन्थ्यो । मानिसले आफ्नो विचार, भावना हामीमा थोपर्ने अवसर नपाउन भन्ने हाम्रो चाहना हुन्थ्यो । यस्तैमा हामीले जुक्ती निकाल्यौ अरूले सोध्नुभन्दा अघिबाटै भनिदिने ’ हाम्रो तीन छोरीहरू छन् ।‘ धेरैले थप प्रश्नै गर्दैनन् होला भन्ने सोंचेका थियौ तर होइन, मानिसहरूको जात ? ‘ए, छोराको प्रतिक्षामा हुनुहुन्छ? ’ जिज्ञाषा पोखिहाल्ने ? अनि छोरा जन्माउने उपाय, उचित आशन, तिथि, बार, अवसर आदि, इत्यादि थुप्रै उपाय, सुनाउँथे । अर्को बिहा गर्ने सल्लाह दिने ’हितैषीहरू‘ त कति हुन कति ?
‘ होइन, हामीले त स्थायी परिवार नियोजन गराएको पनि दस वर्ष भइसक्यो’ अनि उनीहरू वाल्ल परेर हाम्रो मुखमा हेर्थे । मनमनै भन्दा हुन– कस्तो बेधर्मी ? मरेपछि दागबत्ती हाल्ने कसले ? यत्रो सम्पत्तिको भोग चलन गर्ने को ? आफ्नो कुल वंशको सञ्चालन गर्ने को ?
’ठीकै गर्नुभयो छोरा भए पनि छोरी भए पनि सन्तान त एकै हुन‘ भन्ने अति थोरै हुन्थे । हो, यही अति थोरैको सङ्ख्यालाई हामीले बढाउनु छ, समाजमा छोरा –छोरीको भेदभाउ हटाउन । स्त्रीलाई उनीहरूको अधिकार दिलाउन ।
अहिले हाम्री माहिली छोरी आठमा पुगेकी छे, उसमा शारीरिक विकासको क्रममा थुप्रै परिवर्तन सुरु हुन लागेका छन् । आज हाम्रा छोरीमा आत्मविश्वास जागेको छ । उनीहरूले छोरी हुँ, केटाभन्दा कम छु भन्ने भावनामा विजय प्राप्त गरेका छन् । स्कुलमा पनि उनीहरू धेरै केटाभन्दा उम्दा छन् । केटी पनि केटाभन्दा कुनै क्षेत्रमा कम छैनन् भन्ने आत्मविश्वासले भरिएका छन् । हामीलाई पनि गर्व छ त्यस्ता छोरी पाएकोमा ।
पो बक्सः १०२४५ काठमाडौ
